KORENMOLEN
's-Gravenzande
De 'Molen van Maat'
Toen
's-Gravenzande heeft een bijzondere historie. Als enige plaats in het Westland beschikt het over stadsrechten. Graaf Willem II van Holland en zijn vader graaf Floris IV verbleven regelmatig in hun grafelijk hof in de duinen, waaraan 's-Gravenzande zijn naam deels heeft te danken. Dat leverde de kustplaats in 1246 stadsrechten op. De aanhef van de stadsrechtoorkonde luidt:
"Willem, Grave van Hollant, allen den geenen die nu sijn ofte naemaels wesen sullen doe ick condt, dat ick bij rade ende ter begeerte mijnre lieve moeder ende mijnre goede mannen, der stede 's Gravesant vrijhede gegeven hebben, soo dat alle, die daer woonen binnen der vrijhede, sullen een regt ende vrijheyt gebruycken." Het is bijzonder dat de moeder van 19-jarige Graaf Willem II, Gravin Machteld, in het handvest apart genoemd wordt. Zij bewoonde een kasteeltje in 's-Gravenzande.
​
De stad ‘s-Gravenzande kent al sinds 1318 korenmolens. Zo stonden er vroeger 'De Voormolen', die tijdens de reformatie werd verwoest, en de 'Achtermolen' uit 1270 die in de huidige Molenstraat maalde. Deze molen werd opgevolgd door molen 'De Fortuin', die na een brand in 1879 niet meer werd herbouwd. Mogelijk werd om toch te kunnen malen in 's-Gravenzande vervolgens een maalderij met stoommachine aan de Naaldwijkseweg gestart, die in 1903 door Nijs Maat werd aangekocht. Vijf jaar later vroeg deze ondernemer een vergunning aan voor de bouw van een windbaliemolen.
Zo startte de enige korenmolen die het 'Breeje Durp' nu nog rijk is. De molen dateert uit 1908. Op 4 februari 1909 maalde de windmolen naast de maalderij aan de Naaldwijkseweg voor het eerst. De 's-Gravenzandse molen staat in de volksmond bekend als de 'Molen van Maat', zo genoemd naar vroegere eigenaar Nijs Maat; officieel heeft de molen geen naam. De molen is beeldbepalend voor het stadsaanzicht en wordt mede daarom onderhouden door Stichting De ‘s-Gravenzandse Korenmolen.
​
De korenmolen is eigenlijk een tweedehands houten achtkantige molen, die oorspronkelijk als poldermolen functioneerde in Alphen aan de Rijn. Aanvankelijk was het lijf met zinken golfplaten bekleed. Later werden deze door leien bedekking vervangen, wat vrij zeldzaam is voor molens. Na verschillende modificaties beschikte de molen tot half zestiger jaren nog over een windgedreven koppel tarwestenen. Vervolgens kwam de molen stil te staan en raakte in verval. In 1977 vond er een grote uitwendige restauratie plaats en functioneerde de molen weer tot 1989.
Nu
In 2002 werd de molen maalvaardig gerestaureerd, zodat dit belangrijke cultuurhistorische monument weer werkend te zien was. In 2012 heeft de stichting het in slechte staat verkerende wiekenkruis vervangen. Echter, begin 2014 sloeg het noodlot toe. De molen haalde het landelijke nieuws toen de gietijzeren as brak en het wiekenkruis naar beneden stortte. Nadat ook het probleem van de gedeelde roeden was opgelost en weer in werkende staat hersteld, heeft onze enthousiaste molenaar Toby ook de ambachtelijke vervaardiging van maalproducten wederom nieuw leven ingeblazen.
In principe elke zaterdag, en als de wind gunstig staat incidenteel doordeweeks, produceert de molen een breed assortiment heerlijke bakmixen die breed aftrek vinden. Jaarlijks maalt molenaar Toby zo'n 3.000 kilo. De bakmixen zijn te koop in de kleine winkel in de molen. Hierdoor trekt de korenmolen uit het hele Westland en omgeving vele bezoekers die het leuk vinden een kijkje in de oude molen te nemen en ambachtelijke topproducten te kopen om zelf thuis de lekkerste koekjes, cakejes, taarten en broden te bakken.
​
De molen organiseert regelmatig speciale evenementen zoals het Midwintermalen rond de kerst. Daarnaast nemen we deel aan Nationale Molendag, Open Monumentendag en uiteenlopende regionale evenementen. In overleg kunnen (basis)schoolklassen ook een bezoek brengen aan de molen. Molenaar Cock Weerheim verzorgt dan een rondleiding door de molen van ongeveer drie kwartier en laat, als het weer het toelaat, de molen dan ook draaien. Jaarlijks draait de molen circa 336.000 omwentelingen.
Werking
De korenmolen maalt graan tot meel op windkracht en is het meest voorkomende type molen in Nederland. Vanaf de dertiende eeuw kende ons land een enorme groeispurt en daarmee steeg ook de vraag naar meelproducten gigantisch. Met het wiekenkruis vangt de molen de wind. Een wiekenkruis bestaat uit twee lange balken, de roeden. De helft van een roede wordt een wiek of end genoemd. Een wiek bestaat uit een hekwerk en uitneembare windborden. Deze vangen de wind en daardoor gaat het wiekenkruis draaien. De molenaar stelt de stand zo dat het zoveel mogelijk wind vangt.
​
De roeden zitten vast aan de bovenas van de molen, die is gelagerd in een steen. Om de bovenas bevindt zich een groot wiel dat het bovenwiel heet. Dit bovenwiel is voorzien van houten tanden, de zogenaamde kammen. Hieromheen liggen houten blokken die de rem vormen; in molenaarstermen de vang. De molenaar bedient die hefboom voor de overbrenging en het malen te starten of stoppen. De overbrenging gaat verder via de grote verticale koningspil die tot halverwege de molen loopt in korenmolens. Door tandwielen die in elkaar grijpen wordt de beweging naar beneden getransporteerd.
Via het grote spoorwiel worden de maalstenen van de molen aangedreven. Door gedoseerd graan tussen de maalstenen te voeden, start de molenaar het malen. Door de druk van de stenen te variëren kan de molenaar invloed uitoefenen op de maalkwaliteit en -kenmerken van zijn ambachtelijke molenmeel. Er hangen verschillende gewichtjes bij de molenstenen die de molenaar gebruikt om de stenen zo goed mogelijk af te stellen.
​
Om de zware zakken graan bij de molenstenen op de steenzolder te krijgen, zijn er speciale liften in de molen gemaakt om de zakken op te hijsen. Het gemalen meel wordt opgevangen in grote zakken en die worden via de hijsconstructies naar beneden getakeld. De molenaar weegt het meel vervolgens in kleine hoeveelheden af, maakt er regelmatig mixen van met andere ingrediënten voor de lekkerste bakproducten, en verpakt ze vervolgens voor de verkoop. Benieuwd hoe de molen er in het echt van binnen uitziet of trek in een heerlijke bakmix? Bezoek onze molen op zaterdagen en krijg uitleg van onze molenaar.
Molenaar aan het woord
Molenaar Toby de Kok deelt zijn enthousiasme voor zijn vak en de molen graag met alle bezoekers. Hij vertelt kort waarom het molenaarsvak zo mooi en belangrijk is.
​
Toby verhuisde op vierjarige leeftijd naar Monster en dat hebben zijn ouders geweten. Klasgenootjes gingen na school naar een voetbalveldje, Toby deed niks liever dan de molenaars helpen. "De indrukwekkende mechaniek, het geluid, de geur en de sfeer betoverden me en zodra ik oud genoeg was, sprong ik op mijn fietsje om zo vaak mogelijk naar de molen te gaan", zegt hij met nog evenveel passie in zijn stem als destijds.
​
Naast de molen in Monster was Toby ook regelmatig te vinden in de molens van Schipluiden en Maasland. Het was dan ook niet verwonderlijk dat Toby al op jonge leeftijd een tweejarige molenaarsopleiding voltooide en zo ook stage liep op diverse molens in de regio. Toby behoort tot de jongste generatie molenaars in Nederland. Over zijn motivatie kan hij kort zijn: "Het geeft een waanzinnige kick om zo'n enorme machine te bedwingen en naar je hand te zetten in balans met de onvoorspelbare oerkrachten van de natuur."
​
"Een werkende molen vind ik persoonlijk veel mooier dan een uitsluitend draaiende molen. Toen ik vroeg om molenaar te worden op de mooie achtkantige baliemolen van 's-Gravenzande had ik meteen al in gedachten dat ik de molen heel graag weer maalvaardig wilde maken. Dat wil zeggen dat er graan tot meel gemalen wordt. Inmiddels malen we weer volop en bieden we in de molen een grote variëteit aan heerlijke ambachtelijke bakmixen", vertelt Toby terwijl hij een aantal papieren verpakkingen tevoorschijn haalt.
​
"Zo maken we het verleden weer tastbaar voor nieuwe generaties en dat geeft veel voldoening", lacht Toby trots. "We doen dat samen met een team molenaars en vrijwilligers die bezoekers te woord staan en uitleg geven over de meelproducten. Trouwens, mochten er enthousiaste lezers zijn... we zoeken nog vrijwilligers die het leuk vinden ons te helpen in de molen."
Internationale bekendheid
Als u onze molen bezoekt zal ongetwijfeld de grote afbeelding van een Liberiaanse postzegel u opvallen. Een Liberiaanse postzegel? Jazeker, de Molen van Maat geniet wereldwijd bekendheid. In 1956 bezocht de Liberiaanse president William Tubman met zijn vrouw Nederland. Om zijn bezoek te vereeuwigen besloot de Liberiaanse Posterijen om zijn bezoek aan een oer-Hollandse molen als postzegel uit te brengen in 1958. De zegel maakt onderdeel uit van een serie die elk land profileert waar president Tubman dat jaar een bezoek aan bracht.
​
De serie geniet internationale bekendheid onder filatelisten omdat de Liberianen in de zegels een handig verdienmodel zagen. Men was zich ervan bewust dat verzamelaars een bijzondere voorkeur hebben voor zegels met 'foutjes', omdat die nu eenmaal opmerkelijk en zeldzaam zijn. Dus drukte de staatsdrukkerij van het West-Afrikaanse land verschillende foutieve zegels. Zo kreeg de zegel met onze mooie molen in diverse drukgangen bijvoorbeeld een vlag van een ander land mee, slechts een deel van onze vlag of werden kleuren verkeerd afgebeeld.
​
De Liberiaanse president William Tubman zou tot aan zijn dood in 1971 zijn land regeren, maar de postzegelserie van zijn internationale tour geniet vandaag de dag nog steeds grote bekendheid. De serie bestaat uit zeven zegels. Naast de 's-Gravenzandse Korenmolen bezochten Tubman en zijn delegatie ook Frankrijk, Duitsland, Italië, Zwitserland en Vaticaan Stad. Waarom de serie zegels pas in 1958, twee jaar na het bezoek, werd gepubliceerd, blijft een raadsel.
De zeven zegels bestaan uit vier luchtpostzegels en drie gewone zegels, waaronder die van de Molen van Maat met een waarde van vijf Liberiaanse centen. Naast de molen van 's-Gravenzande zijn bijvoorbeeld ook de Brandenburger Tor terug te vinden, het Koninklijk Paleis van Stockholm, de Arc de Triomphe in Parijs, het Colosseum van Rome, de Zwitserse Alpen en de Sint-Pietersbasiliek in Vaticaan Stad.
Molenweetjes
-
Historisch gezien is de welvaart van Nederland voor een groot deel tot stand gekomen door de slimme inzet van molens.
-
Molens werden vroeger niet alleen gebruikt voor het malen van graan, maar ook om olie uit zaden te slaan, hout te zagen, krijt, papier en verf te produceren en rijst te pellen.
-
Enorm belangrijk waren molens om de waterhuishouding in Nederland op orde te houden. Hele polders zijn door middel van molens drooggelegd, zoals de Beemster en Schermer.
-
Tegenwoordig kent Nederland nog 1.200 molens, waarvan de meeste in Zuid-Holland zijn te vinden.
-
De stand van de wieken op een molen zijn van oudsher een communicatiemiddel. Zo kan een wiekenkruis bijvoorbeeld in rouwstand of vreugdestand staan.
-
Nederland kent een grote diversiteit aan molens. Zo zijn er watermolens, windmolens, korenmolens en poldermolens. Elke molen kent weer verschillende types.
-
In Nederland draaien de molens altijd tegen de wijzers van de klok in. Moderne windturbines draaien precies de andere kant op.
-
De Nederlandse wetgeving erkent de status van de zogenaamde molenbiotoop, waarin bepaald is dat de omgeving van molens dusdanig van aard moet blijven dat molens kunnen blijven functioneren zonder belemmeringen van de nabije omgeving, zoals bomen en hoogbouw.
-
Een molen is in essentie een vroeg industrieel werktuig dat op slimme wijze gebruik maakt van natuurlijke krachten om de mens te ontlasten en grootschaliger te kunnen produceren.
-
Molens genieten in Nederland bescherming op grond van de Monumentenwet uit 1961. Dit werd ingesteld om te voorkomen dat molens niet alleen werden omgebouwd tot woningen of restaurants, maar juist goed onderhouden blijven voor toekomstige generaties.
-
Nederlandse molens kunnen niet zonder enthousiaste en kundige molenaars. Het Gilde van Vrijwillige Molenaars leidt molenaars op en verenigt ze. Vereniging De Hollandsche Molen neemt de examens af.
-
Ook in deze tijd zijn er nog professionele molenaars die van hun passie hun beroep hebben gemaakt. Zij zijn verenigd in het Ambachtelijk Korenmolenaarsgilde.
-
Van de overgebleven 1.200 molens in Nederland, worden er 150 permanent bewoond. Vaak staan molens op de mooiste locaties, maar voorzichtigheid is geboden want ze zijn erg brandgevoelig.
-
Op allemolens.nl staat informatie weergegeven over alle verdwenen en bestaande molens in Nederland, een prachtige collectie van allerlei archieven over ons Nederlandse erfgoed.
-
Alle molenaars hebben een opleiding tot vrijwillig molenaar gevolgd. Die opleiding duurt 1,5 tot 2 jaar. Om het molenaarsexamen te halen, moet men een bepaald aantal draaiuren hebben behaald en goed ingewijd zijn in alle voorkomende theorie en vaardigheden.
-
Wist u dat de 's-Gravenzandse Molen in 1958 internationale faam verwierf toen het door Liberia in een postzegelserie werd afgebeeld naast allerlei wereldbekende historische internationale bouwwerken?
